Аглядваючы знакаміты на ўсю краіну фальварак Заоссе, які лічыцца калыскай знакамітага беларуска-польскага паэта Адама Міцкевіча,  неабходна наведаць і вёску пад назвай Калдычова. Знаходзіцца яна ўсяго ў пяці кіламетрах ад Заосся, але пры гэтым цікавая і па-свойму незвычайная. У свой час тут часта бываў і сам паэт, аднак яна прыкметная не толькі гэтым. Менавіта тут у 19 стагоддзі размяшчалася шыкарная сядзіба Шалевічаў, а стагоддзем пазней – трагічна вядомы Калдычоўскі лагер смерці.

Гістарычны нарыс

Рака Шчара, паўнаводны прыток Дняпра, працякае праз землі, на якіх стаяць буйныя гарады Слонім і Ляхавічы. А вось пачатак свіой яна бярэ, згодна з адной з версій, менавіта з Калдычоўскага возера.

Землі, на якіх размясцілася Калдычова, сталі вядомыя яшчэ з 16 стагоддзя. У свой час яны ўваходзілі ў склад уладанняў, якія належалі дынастыям Гаруновічаў і Тахтамышаў. З 1523 года вёсачка Калдычова ўжо ўзгадваецца як асабістая ўласнасць славутага князя Вялікага Княства Літоўскага, якога ўсе ведаюць пад імем Жыгімонта. На працягу сваёй доўга і насычанай гісторыі вёска не раз змяняла гаспадароў. Сярод іх можна назваць Аляшковічаў і Ямбековічаў, пасля якіх Калдычова ізноў становіцца асабістым уладаннем, на гэты раз не князя, а польскага караля Стэфана Баторыя. Апошнім гэтымі шматстрадальнымі землямі валодаў Томаш Шалевіч (да 1932 года). Менавіта імем апошняга гаспадара і названая была сядзіба, якая калісьці размяшчалася тут.

Сведкаў пра будову, на жаль, практычна не захавалася, як і не захаваўся і сам будынак. Ён быў сцёрты з твару зямлі задоўга да таго, як у Калдычова размясціўся сумна вядомы канцэнтрацыйны лагер. Савецка-польская вайна, якая развярнула свае баявыя дзеянні на гэтых землях у 1919-1920 гадах, пазбавіла нас, нашчадкаў, шчасця любавацца архітэктурным помнікам. Памяць пра былую веліч захоўвае толькі велічны парк, які можна ўбачыць тут.

Цалкам верагодна, што руіны сядзібы магчыма было б аднавіць, калі б у гады Вялікай Айчыннай вайны гітлераўцы не развярнулі тут будаўніцтва жудаснага па сваёй цынічнасці і жорсткасці лагера смерці, які размясціўся як раз на тэрыторыі маёнтка Шалевіча. Афіцыйныя данныя сцвярджаюць, што ў перыяд з дня адкрыцця і да 1944 года тут самым жорсткімі спосабамі развіталася з жыццём каля дзвюх тысяч чалавек. Згадзіцеся, лічба жудасная! Не кожны сучасны раённы цэнтр можа пахваліцца і дзесяццю тысячамі жыхароў.

Дзіўна, але сведкі пра гэтае жудаснае месца недазвольна доўга былі падвергнуты забыццю. Абеліск, які ўвекавечвае памяць пра вялікую колькасць нявінна загінуўшых у Калдычоўскім лагеры смерці, з’явіўся тут усяго дзесяць гадоў таму, і толькі пасля непасрэднага зваротка да Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Таму цяпер над брацкай магілай нясе свой жалобны дазор «Скарбячая маці», паказваючы сучасным і будучым пакаленням, што нішто не забытае, ніхто не забыты.