Не адзін год працягвалася кровапралітная вайна, што паспела за гэты час паламаць лёсы многім народам, уключаючы беларусаў, якія прымалі актыўны ўдзел у тых страшных падзеях. Многія беларускія гарады, жыхары якіх змушаны былі адчайна і мужна бараніць волю сваёй краіны, горада, сям'і, трапілі ў найцяжкія ўмовы. Выпрабаванні выпалі і на долю невялікага беларускага мястэчка Смаргонь, дзе доўгі час працягваліся стратэгічна важныя баі. Да вайны Смаргонь была квітнеючым заможным горадам, што меў рэальныя перспектывы ператварыцца ў прамысловы цэнтр рэгіянальнага маштабу. Аднак нечаканая вайна ўнесла свае сумныя карэктывы, ператварыўшы Смаргонь у мёртвы горад. Сюды імгненнымі тэмпамі набліжаўся фронт, і шматлікім жыхарам было загадана на працягу некалькіх гадзін пакінуць населены пункт. Так, у лічаныя секунды, з паўнавартасных жыхароў людзі ператварыліся ў гнаных уцекачоў, якія шлі куды вочы глядзяць. Потым была найцяжкая нясцерпная бітва, што зацягнулася на тры гады. Аднак кайзераўскія войскі не змаглі прарвацца праз глухую абарону, каб рушыць далей. У пасляваенны час у разбураны і разрабаваны горад вярнулася каля 150 мясцовых жыхароў. Бо нездарма Смаргонь асацыіруюць з сумна вядомым Вердэнам…

Сёння гістарычная частка горада – гэта музей пад адкрытым небам, дзе засталося шмат таго, што звязвае горад з падзеямі стогадовай даўнасці, пачынаючы з умацаванняў і траншэй і заканчваючы масавымі пахаваннямі і салдацкімі магіламі.

1 жніўня 2014 года для беларускай нацыі і шматлікіх краін-саюзніц быў асаблівым днём. На найвысокім дзяржаўным узроўні быў прадстаўлен мемарыяльны комплекс памяці герояў і ахвяр Першай сусветнай вайны ў Смаргоні, усталяваны на той тэрыторыі, дзе стагоддзе таму вяліся кровапралітныя баі. Пасля ўрачыстага адкрыцця, на вачах у гледачоў былі адроджаны маштабныя бітвы, што адсылаюць да страшных часоў. У імправізаваных баях была задзейнічана наймагутнейшая тэхніка і самаахвотнікі з многіх населеных пунктаў: ад Кіева да Краснаярска, ад Масквы да Мінска.

Мемарыял размяшчаецца на маляўнічых прасторах Алеі памяці і складаецца з манументальнай скульптуры, прысвечанай ваярам і ўцекачам. Ледзь наводдаль адкрываецца «Зона памяці і смутку» з бронзавай картай мінулых гадоў і спецыяльнымі ўрнамі, напоўненымі зямлёй, якую ўзялі з салдацкіх магіл. Знайшлося тут месца і для ўтульнай капліцы, і для «Каменя памяці» з чуллівымі словамі, адрасаванымі будучым пакаленням, і для Георгіеўскага крыжа, што размяшчаецца на ўваходзе. Плануецца, што поўны варыянт мемарыяла падрыхтуюць да будучага стогадовага юбілею завяршэння вайсковых дзеянняў.