Гродзенская крэпасць фактычна з'яўляецца своеасаблівай сістэмай гарадскіх умацаванняў, якая існавала і ўжывалася з XII па XX стагоддзі. У 1912-1920 гадах яна паспяхова выкарыстоўвалася польскімі, нямецкімі і імперскімі войскамі.

З гісторыі стварэння фартоў Гродзенскай крэпасці

У 1879 годзе ваенны міністр Д. Мілюцін склаў даклад аб стварэнні фартыфікацыйных канструкцый на тэрыторыі Гродна. Згодна з дадзеным дакументам, горад павінен быў надзейна абараняцца ад артылерыі і стандартных палявых войскаў. Разам з тым, усе віды ўмацаванняў меркавалася ствараць з велізарных пластоў зямлі. Першапачаткова планавалася стварыць 5 фартоў на 64 адзінкі гармат і 10 пяхотных рот. З улікам шэрагу змяненняў, дадзеныя распрацоўкі сталі ўвасабляцца ў рэальнасць. Кожны з фартоў разлічваўся на 3 роты і 4 адзінкі гармат. Будаўнічыя працэсы праводзіліся пад кіраўніцтвам падпалкоўніка І. Н. Кайгародава, вядомага ваеннага інжынера. Акрамя фартыфікацыйных канструкцый, быў пабудаваны і так званы «Царскі люнет». У выніку 4 фарта размясціліся на левым і адзін – на правым беразе Нёмана.

Усе яны атрымалі найменне «Гродзенскай умацаванай пазіцыі». Даволі хутка было вырашана пабудаваць яшчэ два фарты, якія маглі б забяспечваць абарону горада з паўночнага боку.

Гродзенская крэпасць у апошнія гады Расійскай імперыі

4 жніўня 1912 года імператарам Мікалаем II быў падпісаны адмысловы ўказ аб узвядзенні новага абарончага збудавання ў Гродна. У яго складзе павінны былі вылучацца 13 фартоў, а таксама 19 літарных і 23 нумарных апорных кропак. Ужо састарэлыя да таго часу земляныя фарты па новым плане складалі 2-ю абаронную лінію. Будаўнічыя работы ажыццяўляліся пад кіраўніцтвам генерал-маёра Д. П. Каласоўскага. На пасаду каменданта вырашылі прызначыць генерал-лейтэнанта М. Кайгародава, які раней камандаваў 26-й пяхотнай дывізіяй.

У 1913-1914 гадах узніклі самыя першыя крэпасныя часткі, у тым ліку авіяцыйны атрад, паветра-плавальная рота і жандармская каманда. Фарміраванне артылерыі пачалося толькі летам 1914 г. Роўна праз год утварыліся тэлеграфны і саперны батальёны. Да гэтага часу з’явіліся галаўныя фасы бруствераў з бетону на 10-м і 13-м фартах, а таксама апорным пункце літара «Е». Раней аналагічныя пабудовы з'явіліся на першых 9-ці фартах і 6-ці апорных пунктах. Да пачатку Першай сусветнай вайны ў Гродзенскай крэпасці пабудавалі 22 казарменных і штабных будынкі і 2 сховішчы для пораху. Варта адзначыць, што ні адзін з апорных пунктаў або фартыфікацыйных элементаў не ўдалося завяршыць нават напалову, з-за чаго іх выкарыстанне было абцяжарана.

Сучасны стан Гродзенскай крэпасці

Сёння турысты могуць агледзець, як захаваліся 1-шы і 4-ты фарты, 8-сы апорны пункт і сховішчы для пораху 4-га і 5-га фартоў.

У час Вялікай Айчыннай вайны крэпасныя збудаванні былі актыўна задзейнічаны як савецкімі, так і непрыяцельскімі войскамі. Так, напрыклад, чэрвень 1941 года стаў вядомы сур'ёзнымі баявымі дзеяннямі за 4-ты форт. У ліпені 1944 года ўмацавальныя канструкцыі 1-га форта вельмі спатрэбіліся савецкім салдатам, што ішлі ў наступленне. 2-гі форт выкарыстоўваўся немцамі пры расстрэле ваеннапалонных і мясцовых жыхароў.

Як паўнавартасны фартыфікацыйны будынак, Гродзенская крэпасць спыніла сваё існаванне з сярэдзіны 20-х гадоў XX стагоддзя. Чырвоная Армія, якая прыйшла сюды ў 1939 годзе, знайшла прымяненне 4-га форта, дзе зладзілі склад боепрыпасаў.

Хоць крэпасць дайшла да цяперашняга часу ў паўразбураным выглядзе, яна адносіцца да ліку самых папулярных гарадскіх турыстычных славутасцяў.