Горад Гродна, на працягу сваёй шматвяковай гісторыі, доўгі час быў месцам асаблівага засяроджвання літоўска-польскага габрэйскага насельніцтва. І галоўная сінагога ў Гродна, узрушальнага хараства, цалкам пацвярджае дадзены факт. Характэрна, што вулачка, дзе цяпер узвышаецца велічны будынак, раней называлася Жыдоўскай.

Вялікая Харальная сінагога, ці Галоўная сінагога ў Гродна, належыць да ліку самых старых еўрапейскіх сінагог, з заслужаным тытулам самай прыгожай. Гродзенская сінагога – цудоўны аб'ект беларускай гісторыка-культурнай спадчыны, што выдатна функцыянуе і сёння. Рэгулярна ў сінагозе праводзяцца службы па выпадку шматлікіх габрэйскіх свят, дзе паломнікі з усяго свету атрымліваюць порцыі з кашэрнай ежай. У сінагозе адкрыты таксама габрэйскі музей.

Вялікая Харальная сінагога, у цяперашнім выглядзе, была збудавана толькі напачатку XX стагоддзя. Аднак, сінагозе быў прыгатаваны цярністы і цяжкі шлях, які бярэ свой пачатак яшчэ ў XVI стагоддзі, калі на гэтым месцы ўжо знаходзілася невялікая пабудова з дрэва. Аднак, першая значная сінагога з'явілася па ініцыятыве рабіна Мардэхая Яфе, толькі ў 1578 годзе. Яфе, далікатна і ўважліва, адносіўся да яе ўзвядзення і для гэтых мэт выпісаў з Італіі геніяльнага Санты Гучы – папулярнага тады архітэктара. Выгляд старой сінагогі захаваў на сваіх палотнах выдатны беларускі мастак Напалеон Орда.

Доля ў яе была жаласная: перыядычна, у полымі пажараў, знішчалася яе былая веліч. Галоўная сінагога ў Гродна канчаткова была адбудавана напачатку стагоддзя дваццатага, у стылістыцы рускага мадэрну, дзе цікаўны, як галоўны фасад, так і прылеглыя будынкі па баках. Сінагога мае форму квадрата і займае тры паверха, для якіх характэрны паветраныя інтэр'еры і пышнае ўбранне. Аднак, новую сінагогу, таксама, чакала найцяжэйшае выпрабаванне: з прыходам савецкай улады на яе дзвярах быў павешаны масіўны замок. У часы Другой сусветнай вайны, сінагога была цалкам разрабавана і папакутавала ад кулявых адтулін і снарадаў у шматлікіх баях. Дакладна вядома, што нямецка-фашысцкія захопнікі збіралі ў гістарычным будынку габрэяў перад адпраўкай у канцэнтрацыйныя лагеры, а таксама напярэдадні пакаранняў смерцю. У пасляваенныя гады ў сінагозе доўгі час не праводзіўся рамонт, і яна, паступова, прыйшла ў запушчаны стан. А калісьці галоўная сінагога ў Гродна была будынкам узрушальнага хараства з найбагацейшай гісторыяй і насычаным рэлігійным жыццём!

У часы Савецкага Саюза ў ёй размяшчалася шмат усяго, пачынаючы са складоў і заканчваючы мастацкімі майстэрнямі, што да юдэйства не мела ніякага дачынення. І толькі ў 90-х гадах мінулага стагоддзя гістарычны будынак быў перададзена мясцовым габрэям. Юдэйская абшчына цалкам аднавіла і адрэстаўравала сінагогу, дзе было адрамантавана даслоўна ўсё, пачынаючы з працякаючага даху і заканчваючы адноўленай электрычнасцю.

Галоўная сінагога ў Гродна цікава шматлікім турыстам з Беларусі і паломнікам з усяго свету, якія збіраюцца ва ўтульным мястэчку на беразе велічнага Нёмана, каб палюбавацца самай прыгожай еўрапейскай сінагогай і памаліцца.