Гайцюнішкі - беларуская вёсачка ля самай мяжы з Літвой. У ёй усяго дзясятак будынкаў, але дзякуючы аднаму з іх Гайцюнішкі здабылі сапраўдную славу. Тут знаходзіцца адзіны ў Беларусі дом-крэпасць.

Гэты помнік архітэктуры пачатку XVII стагоддзя захаваўся не толькі дзякуючы сваім магутным сценам, але і таму, што ўжо 70 гадоў за прыгоннымі сценамі насяляюць псіхічна хворыя людзі. У будынку размяшчаецца псіхіятрычная бальніца.

Цвярдыня Нонхарт у Гайцюнішках

Гайцюнішкі згадваюцца ў гістарычных крыніцах у XVI стагоддзі, як памеснае валоданне Рымша. Але на пачатку XVII стагоддзя сюды з Вільні перабраўся новы ўладальнік - галандзец Пётр Нонхарт, вядомы ў той час фартыфікатар-інжынер, які аднаўляў Віленскую крэпасць. Літаральна за год (1611-1612) ён пабудаваў тут дом, які ў прамым сэнсе гэтага слова стаў крэпасцю.

Дом-крэпасць Нонхарт вытрымаў некалькі сур'ёзных аблог у часы Паўночнай вайны. Як і пакладзена крэпасці, ён па акружнасці быў абаронены глыбокім ровам і валам. Прамавугольная ў перыметры міні-фартэцыя (34 Х 15 метраў) мела чатыры круглыя вежы па кутах - з байніцамі і паўтараметровага па таўшчыні сценамі. Яшчэ адна вежа (прамавугольная) размяшчалася на адным баку будынка і мела тры яруса і арачны ўваход.

Зыходзячы з дакументаў, якія засталіся ад уладальніка, ён і яго сям'я жылі на другім і трэцім паверхах вежы, убудаванай у фасад. На першым паверсе жыў невялікі воінскі гарнізон. Яшчэ ніжэй размяшчаліся падвальныя памяшканні з цаглянымі скляпеннямі і калодзежам для аўтаномнага водазабеспячэння.

Вакол дома быў разбіты сад. Непадалёк размяшчаліся каменныя гаспадарчыя пабудовы (масла сыраробная, кузня, стайні), а на беразе ракі Жыжма - млын і карчма.

Побач з домам-крэпасцю ў 1633 годзе Нонхарт пабудаваў лютэранскую капліцу-пахавальню, у якой і быў пахаваны. На жаль, цяпер пра капліцы нагадваюць толькі некалькі руін з контрфорсамі.

Ад Храптовічаў да псіхлячэбніцы

Домам-крэпасцю ў Гайцюнішках валодалі Храптовічы, а пасля - мастак Шрэтэр. Адзін час яго ўладальнікам быў Ваўжынец Путкамер, жанаты на Марыі Верашчак, у якую быў горача закаханы Адам Міцкевіч. Кажуць, аўтар «Пана Тадэвуша» не раз прыязджаў у Гайцюнішкі.

Быў уражаны прыгажосцю дома-крэпасці і вядомы мастак Напалеон Орда, які стварыў графічны малюнак замка (1877).

З прыходам Савецкай улады дом нацыяналізавалі. У 1946 годзе ў будынак на 3 гады пераехала школа механізатараў, а праз 10 гадоў у ім размясцілася абласная псіхіятрычная бальніца. З 1989 года ў доме Нонхарт размяшчаецца псіхіятрычная бальніца для прымусовага лячэння.

Ці можна палюбавацца домам-крэпасцю

Паводле ацэнак спецыялістаў, дом-крэпасць захаваўся на 80%, але сад высечаны, а ў круглых вежках цяпер - бальнічныя прыбіральні. Акрамя таго, ужо ў наш час недалёка ад дома-крэпасці з'явіўся аднапавярховы будынак - бальнічны корпус строгага рэжыму. Барак агароджаны калючым дротам і знаходзіцца пад аховай міліцыі.

Яшчэ гадоў 10 таму назад на тэрыторыю ўнікальнага дома-крэпасці трапіць было складана (рэжымны аб'ект). Зараз тут рады турыстам. Адміністрацыя бальніцы часта выступае ў ролі экскурсаводаў. Але вышэй за 1-га паверха экскурсантаў не пускаюць.

Вёска Гайцюнішкі знаходзіцца ў Воранаўскім раёне Гродзенскай вобласці ў 5 кіламетрах ад чыгуначнай станцыі Беняконі і ў 3-х кіламетрах ад мяжы з Літвой. Так што, калі вырашыце наведаць Гайцюнішкі і палюбавацца домам-крэпасцю, не забудзьцеся аплаціць пошліну за ўезд у пагранічную зону - 0,2 базавых велічыні.